Komentarze na marginesach druków prawa rzymskiego i prawa kanonicznego będą obiektem badań zespołu dra Piotra Alexandrowicza z Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Naukowiec został właśnie laureatem prestiżowego grantu Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych, ERC Starting Grant, na projekt “Petrification of ius commune through printed paratexts” (akronim PetrIUS).
- Komentowanie tekstów to jedno z podstawowych narzędzi ich interpretacji w naszej kulturze – mówi dr Piotr Alexandrowicz. - Nie inaczej rzecz się ma z tekstami prawnymi, które często są tworzone w specyficznym żargonie i nie są zrozumiałe dla niespecjalistów. Tak było od wieków, stąd także komentowanie tekstów prawniczych jest praktyką o wielowiekowej tradycji. Jedną z najprostszych i najbardziej skutecznych form komentarza jest umieszczanie go w bezpośrednim sąsiedztwie tekstu normatywnego w formie marginaliów. W ten właśnie sposób w średniowieczu prawo rzymskie skodyfikowane w VI wieku zostało na nowo poddane interpretacji i aktualizacji za pomocą glos. Dynamika tych procesów w średniowiecznych rękopisach jest od lat badana i analizowana – dodaje laureat grantu.
Naukowiec zdecydował się zatem na analizę marginaliów drukowanych. Jak wyjaśnia, po wynalezieniu druku te same teksty prawnicze były nadal bardzo popularne – tylko książki teologiczne były drukowane częściej niż prawnicze. Pośród najważniejszych prawniczych druków należy na pewno wskazać dwa zbiory praw – prawa rzymskiego i prawa kanonicznego. Także w wersji drukowanej towarzyszyły im marginalia, ale te marginalia, w przeciwieństwie do średniowiecznych dodatków rękopiśmiennych, nie budziły nigdy zainteresowania naukowców. - To właśnie te drukowane marginalia prawnicze będą w centrum naszej uwagi, a roboczo określamy je w naszym projekcie jako “parateksty”, tj. wszystko to, co towarzyszy głównemu tekstowi normatywnemu – mówi dr Piotr Alexandrowicz.
Dr Piotr Alexandrowicz dodaje, że drukowane marginalia prawnicze są świadectwem dynamicznego rozwoju współpracy między wydawcami, drukarzami i redaktorami, zaś nowinki technologiczne w świecie druku otwierały także nowe możliwości dla rozwoju formy zewnętrznej samych marginaliów.
- Studiując kreatywne podejście do drukowanych paratekstów, możemy lepiej zrozumieć, w jakim zakresie były one użyteczne przy stosowaniu prawa, czy były pomocne w edukacji prawniczej, czy służyły do utrwalania wiodących interpretacji tekstów normatywnych. Dynamika tych procesów, relacje między ich uczestnikami i oddziaływanie paratekstów są nieznane wcale albo prawie wcale. Jedna z naszych hipotez dała też podstawy do tytułu i akronimu projektu: chcemy zbadać czy parateksty doprowadziły do petryfikacji wiodących interpretacji prawniczych. Stąd projekt nazwaliśmy PetrIUS: “Drukowane parateksty jako narzędzie petryfikacji ius commune” - mówi naukowiec. I dodaje: - Będziemy badać parateksty za pomocą różnych metod. Planujemy między innymi wykorzystać narzędzia wspierające przetwarzanie języka naturalnego by szybko i efektywnie porównywać tysiące paratekstów, śledzić ich ewolucję oraz szukać odesłań do nich w ówczesnej literaturze prawniczej. Mamy nadzieję, że nasze ustalenia będą użyteczne nie tylko dla historyków prawa, ale i dla wszystkich, którzy badają starodruki z marginaliami. Oprócz wyników potencjalnie istotnych dla historii prawa opracujemy również narzędzia z potencjałem do zastosowania w innych obszarach cyfrowej humanistyki. Nadto, chcemy zbadać parateksty także jako narzędzia komunikacji prawniczej. Lepsze zrozumienie wczesnonowożytnych drukowanych marginaliów prawniczych może być źródłem inspiracji dla współczesnych prawników i legislatorów, bowiem paratekstualny aspekt tekstów normatywnych nie tylko nie traci na znaczeniu, ale ciągle na nim zyskuje – podkreśla dr Piotr Alexandrowicz.
Dr Piotr Alexandrowicz jest adiunktem na Wydziale Prawa i Administracji UAM. Doktorat z historii prawa obronił na tej samej uczelni w 2019 roku na podstawie rozprawy poświęconej kanonistycznej argumentacji na rzecz swobody umów i jej oddziaływaniu na zachodnią tradycję prawną. Wcześniej ukończył prawo oraz teologię (2015, na UAM w ramach studiów międzykierunkowych), a także prawo kanoniczne (2017, na UKSW). Publikował w szczególności na temat recepcji prawa rzymskiego w średniowiecznym prawie kanonicznym, na temat wczesnonowożytnego prawa porównawczego oraz na temat streszczeń w drukowanych Dekretałach Grzegorza IX. Kierował projektami finansowanymi w konkursach Diamentowy Grant MNiSW oraz Preludium, Sonatina i Sonata NCN. Otrzymał także m.in. stypendium Gerda Henkel Stiftung (2023), stypendium Start FNP (2021) oraz stypendium MNiSW dla wybitnych młodych naukowców (2023) i kilka wyróżnień naukowych, w tym nagrodę im. Roberta Feenstry za najlepszy artykuł opublikowany w latach 2020-2022 w wiodącym historycznoprawnym czasopiśmie "Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis".
Europejska Rada ds. Badań Naukowych (European Research Council – ERC) wspiera nowatorskie pomysły we wszystkich dziedzinach wiedzy. Badania muszą mieć charakter poznawczy, pionierski, a także przekraczać obecne granice wiedzy. Szczególnie cenione są projekty interdyscyplinarne, o wysokim stopniu ryzyka naukowego, prowadzące do przełomowych wyników. Finansowane są zarówno badania podstawowe, jak i aplikacyjne.
ERC finansuje kilka rodzajów grantów badawczych, w tym ERC Starting Grant dla początkujących naukowców od 2 do 7 lat po doktoracie: do 1,5 mln euro na projekt trwający do 5 lat.
Fot. Paulina Szeszuła-Wojciechowska
