Królewska Szwedzka Akademia Nauk przyznała tegoroczną Nagrodę Banku Szwecji w dziedzinie nauk ekonomicznych im. Alfreda Nobla trzem badaczom. Wśród laureatów znaleźli się Joel Mokyr (Northwestern University, USA) – „za wskazanie warunków niezbędnych do trwałego wzrostu gospodarczego opartego na postępie technologicznym” – oraz Philippe Aghion (Collège de France, INSEAD, LSE) i Peter Howitt (Brown University, USA) – „za opracowanie teorii trwałego wzrostu wynikającego z procesu twórczej destrukcji”.
Wybór komentuje dr Krzysztof Nowak-Posadzy z Zakładu Logiki i Metodologii Nauk Wydziału Filozoficznego UAM:
W środowisku ekonomistów krąży już żart, że w 2025 roku Nagroda Banku Szwecji w dziedzinie nauk ekonomicznych im. Alfreda Nobla powinna tymczasowo zmienić nazwę na Nagrodę im. Josepha Schumpetera. Trudno się dziwić – to właśnie Schumpeter uchwycił istotę gospodarczej zmiany napędzanej innowacjami i procesem twórczej destrukcji. Przypomnijmy, że według niego każda zmiana technologiczna przebiega w rytmie trzech etapów: inwencji, innowacji i imitacji – zgrabnej formuły 3×I, która do dziś pozostaje jednym z najtrafniejszych opisów logiki kapitalistycznej gospodarki rynkowej.
Trójkę tegorocznych laureatów łączy więc co najmniej jedno – fascynacja zjawiskiem trwałego wzrostu gospodarczego i inspiracja myślą Josepha Aloisa Schumpetera. Różni ich metoda, choć w gruncie rzeczy świetnie się uzupełniają. Mokyr sięga po „gęsty opis”, kreśląc ugruntowane empirycznie narracje o kulturze wiedzy użytecznej, podczas gdy Aghion i Howitt realizują „opis rozrzedzony”, konstruując rygorystyczne modele o wysokim stopniu sformalizowania. Ci drudzy modelują mechanikę twórczej destrukcji, ten pierwszy – analizuje infrastrukturę kulturową, która tej twórczej destrukcji sprzyja lub ją blokuje.
Zilustrujmy dokonania Philippe’a Aghiona i Petera Howitta, polecając uwadze czytelników ich przełomowy artykuł z 1992 roku A Model of Growth through Creative Destruction oraz podsumowującą ich dorobek książkę The Economics of Growth (2008). Model Aghiona i Howitta pokazuje, że wzrost gospodarczy napędza proces twórczej destrukcji – nowe innowacje zastępują stare technologie, a tempo wzrostu zależy od intensywności działalności badawczo-rozwojowej. Z metodologicznego punktu widzenia stanowi on nowatorskie rozwinięcie endogenicznego podejścia do wzrostu, łączącego mikroekonomiczne decyzje firm z makroekonomiczną dynamiką gospodarki. Od Roberta Lucasa i Paula Romera po Aghiona i Howitta, ewolucja teorii wzrostu ukazuje przejście od modeli akcentujących rolę kapitału ludzkiego i inwestycji w B+R do mikroekonomicznie ugruntowanego procesu twórczej destrukcji, napędzającego długookresowy wzrost gospodarczy. Oznacza to odejście od prostego akumulowania kapitału lub wiedzy na rzecz dynamicznego systemu, w którym rozwój wynika z interakcji innowacji, konkurencji i zastępowania starych struktur nowymi – z samej „logiki kapitalizmu” w duchu Schumpetera.
Zilustrujmy dokonania Joela Mokyra, polecając uwadze czytelników jego książkę A Culture of Growth (2016) oraz rozdział w Handbook of Economic Growth (2005). Mokyr eksponuje doniosłość rynku idei i kultury wiedzy, przekonując, że innowacja wynika z akumulacji i dyfuzji wiedzy użytecznej (ang. useful knowledge), obejmującej: wiedzę naukową (ang. propositional knowledge), wiedzę techniczną (ang. prescriptive knowledge) oraz instytucje i kulturę otwartej wymiany wiedzy, które umożliwiają jej rozwój i praktyczne zastosowanie. Postęp technologiczny jest endogeniczny nie tylko dzięki inwestycjom w B+R, lecz także poprzez rozwój kultury intelektualnej, sieci wymiany idei i instytucji wspierających swobodny przepływ wiedzy. Mokyr wskazuje, że dawniej zmiany technologiczne miały ograniczony wpływ na wzrost gospodarczy, ponieważ brakowało wiedzy pozwalającej w pełni wykorzystać wynalazki – był to „świat inżynierii bez mechaniki, produkcji żelaza bez metalurgii, rolnictwa bez gleboznawstwa, górnictwa bez geologii, energii wodnej bez hydrauliki, produkcji barwników bez chemii organicznej oraz praktyki medycznej bez mikrobiologii i immunologii”. Jego podejście pokazuje, że źródłem zmiany technologicznej i „twórczej destrukcji” jest nie tylko indywidualny przedsiębiorca, lecz cała kultura nauki, eksperymentu i innowacyjności, co nadaje jego badaniom wyraźnego schumpeterowskiego akcentu.
Tegoroczna Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii zdaje się mieć w tle jedno gorące zagadnienie – sztuczną inteligencję. Joel Mokyr przekonuje, że zmiany technologiczne nie tylko eliminują istniejące stanowiska pracy i zadania, lecz także tworzą nowe, co w praktyce oznacza, że innowacja i adaptacja mogą iść w parze z rozwojem ludzkich możliwości. Jednocześnie zauważa, że negatywną konsekwencją rozwoju AI może być deprecjacja kapitału ludzkiego.
Philippe Aghion przyznał, że AI ma „fantastyczny potencjał wzrostu”, jednak zaapelował o rygorystyczne regulacje konkurencji rynkowej. Ostrzegał, że „superfirmy” mogą zdominować rynek i zablokować wejście nowych innowatorów. „Jak zapewnić, że dzisiejsi innowatorzy nie zablokują przyszłych?” – pytał, podkreślając, że technologia może sprzyjać tworzeniu miejsc pracy, jeśli tylko towarzyszą jej odpowiednie instytucje i polityki publiczne.
Peter Howitt zwrócił uwagę zarówno na możliwości, jak i na zagrożenia płynące z AI. „To niesamowita technologia z ogromnym potencjałem, ale także z ryzykiem zastępowania miejsc pracy i wywoływania konfliktów społecznych” – zauważył. Nie wiadomo jeszcze, jakie będą efekty tej nowej odsłony twórczej destrukcji, a prywatne zachęty w nieregulowanym rynku nie zawsze przynoszą korzyści społeczeństwu jako całości.
Spojrzenia laureatów ukazują spektrum refleksji nad AI – od entuzjazmu i wiary w jej potencjał wzrostowy, przez ostrzeżenia przed koncentracją władzy technologicznej, po przekonanie, że innowacja pozostaje siłą twórczą kapitalizmu rozumianego w duchu Schumpetera. Musimy jednak również pamiętać, o pokusie superfirm, by ograniczać dostęp do najbardziej zaawansowanych produktów AI, co stanowi współczesne wyzwanie dla tworzenia kultury i infrastruktury otwartego dostępu do wiedzy, sprzyjających wzrostowi i rozwojowi gospodarczemu.
dr Krzysztof Nowak-Posadzy – specjalizuje się w filozofii, metodologii i semiotyce ekonomii. Współautor książki „Kulturowy wymiar modelowania ekonomicznego” (Wyd. Scholar, 2020) oraz autor artykułów naukowych poświęconych kulturowym i humanistycznym wątkom w ekonomii.
