Zapraszamy na pierwsze w nowym roku akademickim spotkanie Szkoły Nestorów Nauki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Wykład pt. „Niebezpieczeństwa przekładu” wygłosi prof. dr hab. Edward Balcerzan – poeta, prozaik, literaturoznawca, krytyk literacki, tłumacz, członek Polskiej Akademii Umiejętności, doktor honoris causa Uniwersytetu Szczecińskiego
Spotkanie odbędzie się 22 października 2025 r. o godz. 17.00 w Auli Lubrańskiego, ul. Wieniawskiego 1, Poznań. Wykład ma charakter otwarty i będzie również transmitowany online na kanale YouTube UAM (link do transmisji).
O wykładzie
Wszelkie dziedziny naszej aktywności mają, a nierzadko same wytwarzają, specyficzne pułapki, mylne drogowskazy, niebezpieczne mgły i zamglenia. Sztuka przekładu także. Przede wszystkim nie jest jasne, dlaczego doświadczenie tak powszechne, jakim jest – od szkoły poczynając – przenoszenie gotowych kombinacji znaczeń z jednego języka na inny, wymyka się spójnej teorii. Skąd tak wiele (wciąż ponawianych) prób metaforycznego przedstawienia sylwetki tłumacza, procesu tłumaczenia, a wreszcie degradacji lub wywyższania prestiżu translatora? Tłumacz bywa porównywany do więźnia, niewolnika, zleceniobiorcy, zdrajcy, konkurenta, zawistnika, kopisty, pianisty, chirurga, przewoźnika, przemytnika, ambasadora, legislatora, a ostatnio (zgoła niedorzecznie) do „wychodzącej z szafy” ofiary nietolerancji. Kategoria przekładu pozostaje definicyjnie nieustabilizowana. Rozrasta się obszar tej dziedziny, specjalizują się jej odmiany, domagają się naukowych rozróżnień przekład ustny i pisemny, prywatny („w głowie”) i publiczny, użytkowy i artystyczny, potoczny i specjalistyczny (np. prawniczy, filozoficzny), z oryginału i „z drugiej ręki”, nieautorski i autorski, a od jakiegoś czasu ludzki i maszynowy (sztuczna inteligencja). Mechanizm przekładu bywa poszerzany o parafrazy w granicach tego samego języka (z polskiego na polski), ale i odnoszony do komunikacji intersemiotycznej, np. między słowem i gestem, mową słów i mową ciała, powieścią i ilustracją, dramatem i spektaklem, obrazem filmowym i ścieżką muzyczną.
Rozwija się przekładoznawstwo „warsztatowe” i akademickie, lawinowo przybywa prac, które muszą na setki sposobów problematyzować fenomen przekładu. W tłumaczeniu artystycznym (literackim) kolejne okresy, prądy i metodologie eksponują wybrane cechy i aspekty, np. porządek lub chaos, sens ogólnoludzki lub klasowy, ideologiczny, uzależnienie od prywatności (płci) tłumaczki/tłumacza. Z kolei sam proces translacji skłania do indywidualnych wyborów, uwarunkowanych historycznie, ale i psychologicznie, np.: Czy w przekładzie rozjaśniać miejsca ciemne oryginału? Czy ulepszać styl pierwowzoru? Eksponować to, co obce dla odbiorcy przekładu (egzotyzacja), a może zastępować obce swojskim (domestykacja)? I wreszcie: eksponować „charakter pisma” tłumacza czy skupić się na rzetelnej rekonstrukcji obrazu autora oryginału?
Transmisja wykładu
O Autorze
Prof. dr hab. Edward Balcerzan – poeta, prozaik, literaturoznawca, krytyk literacki, tłumacz, członek PAU, dr honoris causa Uniwersytetu Szczecińskiego, ur. w 1937 w ukraińskim Wowczańsku, syn nauczycieli, Marii i Eugeniusza.
W 1946 po ukończeniu pierwszej klasy we wsi Sinne przybył z rodzicami do Szczecina, gdzie uczył się do matury i należał do Koła Młodych ZLP. W latach 1956-1961 student filologii polskiej UAM w Poznaniu, autor pracy magisterskiej o powieściach S. I. Witkiewicza (promotor Stanisław Furmanik), nauczyciel akademicki od 1963 do emerytury profesorskiej w 2008.
Rozprawę doktorską Bruno Jasieńskie po polsku i po rosyjsku (1968) napisał pod kierunkiem Jerzego Ziomka, ukazała się w formie książkowej jako Styl i poetyka twórczości dwujęzycznej Brunona Jasieńskiego. (1968), wyróżniona nagrodą PAN im. Brücknera. Był to początek zainteresowań nowatorskimi szkołami poezji rosyjskojęzycznej, od Włodzimierza Majakowskiego do Gennadija Ajgiego, a przede wszystkim sztuką tłumaczenia, stanowiącej temat książek: Literatura z literatury. Strategie tłumacza (1998), Tłumaczenie jako „wojna światów” (2009, wyd. 2 2010, wyd. 3 2011), Innymi słowami, Umiejętności tłumacza, wybór Ewa Rajewska,(2025), a także antologii Pisarze polscy o sztuce przekładu. 1440-1974. (1977, wyd. 2, razem w Ewą Rajewską, 2007.) Równoległy nurt badawczy stanowi historia poezji XX w,. ukazywana jako następstwo poetyk m. in. w książkach Oprócz głosu (1971). Poezja polska w latach 1939-1965. Strategie liryczne (1982, wyd. 2 – 1984), Poezja polska w latach 1939-1965. Ideologie artystyczne (1988). Poezja polska w latach 1918-1939 (1996), Poezja polska w latach 1939-1968. (1998). Śmiech pokoleń – płacz pokoleń (1997), O nowatorstwie (2004), Pochwała poezji (2013). Równie ważne są tu sylwetki pisarskie Bolesława Leśmiana, Juliana Przybosia, Witolda Wirpszy, Wisławy Szymborskiej, Mirona Białoszewskiego, Zbigniewa Herberta.
W refleksji teoretycznoliterackiej najważniejszymi kategoriami są dla Balcerzana opozycje autonomii i heteronomii sztuki słowa, gatunki literatury i innych sztuk, relacje literackość-paraliterackość-nieliterackość, w tym również doświadczenia oraz powikłania nowoczesnych szkół myślenia o kulturze literackiej, zob. Przez znaki (1972), Kręgi wtajemniczenia (1982), Przygody człowieka książkowego (1990), Literackość (2013.), Literariness, przekład na j. angielski Soren Gauger (2015). Humanisto, kim jesteś? (2018).
Balcerzan poza Polską wygłaszał referaty i wykłady w uniwersytetach Harvarda, w Sztokholmie, Upsali, Charkowie, Wilnie, Udine, Turku (Funlandia) Rzymie, Padwie, Genui, Florencji, Neapolu, Czeboksarach (Czuwaszja). Tłumaczony (także jako poeta) na angielski, białoruski, chorwacki, czeski, czuwaski, francuski, niemiecki, rosyjski, serbski, ukraiński, węgierski. Nagrody literackie i naukowe: „Odry”, Fundacji Jurzykowskiego w Nowym Jorku, Polskiego PEN Clubu, „Literatury na Świecie”, Kazimierza Wyki, Miasta Poznania, Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, tytuł „Człowieka Słowa” Festiwalu Języka Polskiego w Szczebrzeszynie.
